INDIA

 

Talvez a maior diferenza entre a filosofía oriental e a occidental é que a primeira consiste nunha transformación paulatina da personalidade do estudioso. Non se trata só de acumular datos nin de entender o que pensaron outros: é un camiño que se percorre mentres se transmuta a conciencia, ata chegar a “ver” desde un elevado punto de vista. Tan diferente que, si miras desde alí, podes escapar á ilusión do mundo cambiante, da dor e da morte. A vella India ten as seis Darsanas (visións), que son tamén estratexias ou camiños para mirar a realidade e transcendela.

A palabra “filosofía” na India clásica non existe. Tampouco existía en Occidente antes de Pitágoras e, con todo, si existiu a actitude de camiñar en procura da sabedoría. Ese camiñar, ese movemento que implica acción, desapego, estudo e risco é o que se chamaba Filosofía en Grecia e Roma. Hoxe vemos como lamentablemente a filosofía parécese máis a calquera rama da ciencia positiva, afastándose de transformar ao aspirante á verdade e da súa vida diaria. Hoxe permanece como unha disciplina do intelecto que non axuda a construír un mundo mellor nin tende a realizar nin a facer felices ás persoas.

Un exame e tres condiciones de partida

Para camiñar en busca de algo un debe sentir a súa ausencia, a súa necesidade. Así, o “só sei que non se nada” de Sócrates, que implica un sincero autoexamen, é tamén unha condición indispensable na India. Antes de penetrarse no carreiro ascendente, un debe recoñecer a súa ignorancia. Por iso o estudante debe posuír tres condiciones ou virtudes antes de ser aceptado por un mestre: certa confianza (ou devoción) no Mestre; investigación (ter a mente esperta para analizar, probar e examinar o que se aprende); e servizo (cando vemos estrañados nos contos orientais que os discípulos serven a mestre e ás persoas en xeral, é unha estratexia para desapegar ao alumno, facendo que o seu egoísmo diminúa, xa que é un dos principais obstáculos para “ver”).

As catro finalidades da vida

Normalmente a ningunha persoa lle interésa a sabedoría, así en abstracto, senón que todos queremos ser felices, ter cousas, unha casa, amigos, familia… Na vella India tiñan moi claro que mentres che interesen as propiedades (artha) non alcanzarás a realización. Porque esas pertenencias son pasaxeiras e lévanche ao sufrimento constante. Cando un supera esa etapa (nunha ou varias vidas), interesaralle máis satisfacer os seus desexos (kama), pero tamén lle levan ao sufrimento, pois son inagotables, tanto que Kama é o apego que sentimos os seres humanos, pero tamén é un deus case omnipotente, destructor da felicidade. Ese ser humano “canso” de vivir esas experiencias de posuír e desexar sen xamais achar a paz, interesarase entón por pescudar cal é a súa deber na terra (xa que todos os seres téñeno) e realizalo, máis aló de si gústalle ou non. É o vello concepto de “dharma”. Para rematar, quen realiza esas tres finalidades, que se corresponden con etapas de evolución espiritual, pode aspirar á finalidade suprema: a liberación, o Moksha (nirvana para os budistas). Estraño concepto para nós, os occidentais, que seguramente non acertamos nin a traducilo nin a comprendelo rectamente.
Cando en Europa saïamos da idade neolítica, en India levaban xa milenios de filosofía, dialéctica, lóxica, etc. Recordemos que Pitágoras sacou os seus fundamentos matemáticos de alí. Tamén eran coñecidos os filósofos espidos, ou gimnósofos, en Roma, e desde a conquista de Alejandro Magno ata a escola ecléctica de Alejandría, a filosofía india foi penetrando en Occidente. De maneira que a formación das seis escolas son unha cristalización dun mesmo río de saber moi antigo, os Vedas, que se separou en afluentes e que apuntan ao mesmo mar, á mesma finalidade: o Moksha.

Poderiamos dicir que, así como hoxe temos unha gran tecnoloxía nas ramas da xenética, a cosmología ou a física, na antiga Aryavarta posuían unha “tecnoloxía espiritual”. Igual que a nosa é froito de ensaios e erros, de comprobaciones e, aínda que a nós non nolo pareza, eminentemente práctica, xa que nada hai máis práctico que comprender a natureza do real (o ser) e o ilusorio (o mundo pluralizado) e vivir unha ética coherente con esa comprensión.

Escola Nyaya de Gotama

Coñecida como a do realismo lóxico. Nyaya significa a análise, a lóxica. Foi fundada por Gotama, un sabio que viviu varios séculos antes de Cristo. Confían plenamente no poder da razón. Ao xeito de Aristóteles, construíron todo un sistema baseado nunha escala de valores, na lóxica e as matemáticas. Para eles, o Todo é todo materia. Está claro que se refiren a un tipo de materia máis parecido a unha materia primordial, de aspecto máis metafísico que moitos espiritualistas actuais. A idea é acceder a través da dialéctica e os silogismos á comprensión do real. Isto faise descartando o ilusorio.

Escola Vaisesika de Kananda

A cosmológica ou do “dualismo cosmológico”. Parecidos aos seguidores de Demócrito en Grecia, buscaban a orixe das cousas nos á-tomos, “sen-partes”, o que non se separa. Buscaron un átomo primordial que xerou os catro átomos primordiales, que son o sustrato dos catro elementos. Hoxe serían comparables aos físicos cuánticos que, logo dos seus experimentos, filosofan sobre a realidade e a conciencia.
Para eles a manifestación universal era como un proceso automático que pasaba da creación (Big Bang, Manvántara) á absorción final nun só punto (Big Crunch,Pralaya). No medio do proceso, cada cousa individual ten a súa dharma, a súa lei, concibida como unha lei da gravidade, como unha caída, pero non cara a un corpo físico senón cara ao fin común universal. As almas pasarían dunha encarnación a outra conservando os seus méritos e deméritos.

Escola Sankya de Kapila

Chámase tamén “a racionalista”. Sankya significa “enumeración”. Especializáronse nas categorías e no sistema de contradicións. Estudaron as enerxías da natureza, que para eles eran aspectos da Enerxía Única. Equivalerían aos físicos que hoxe buscan a teoría do campo unificado, habéndose achado xa algo parecido a esa enerxía única nas supercuerdas… Pero para eles esa enerxía era inmóbil, fonte de todos os movementos. O espírito era para eles inmóbil e misterioso (Purusha), e a materia, o verdaderamente móbil e dinámico (Prakriti). Ademais falaban doutras vinte e cinco forzas naturais.

Escola Yoga de Patanjali

Teísta e moralista, talvez sexa a máis coñecida na nosa cultura. Adóitase relacionar con posturas ou gimnasias corporais, pero é moito máis que iso. É unha escola ecléctica que en certa forma relaciona todas as demais. Foi fundada por Patanjali e, á súa vez, subdivídese tamén en numerosas ramas.

Preocúpase pola posta en acción das verdades e das disciplinas, pero sostén rotundamente a prioridad do espírito e a existencia da Deidad. Para este sabio, o coñecemento do mundo material é necesario para dominalo mediante o espírito humano. Talvez por iso escribiu tamén sobre medicina, anatomía, astronomía e ciencias en xeral.

Propón oito requisitos para chegar á liberación: Yama, a continencia; Niyama, a observancia dos Vedas; Asana, a quietud corporal; Pranayama, o dominio da enerxía; Pratyahara, a abstracción; Dharana, a concentración; Dyana, a meditación e Samadhi, a contemplación. (Obsérvese a similitud co Nobre Óctuplo Carreiro que propuxo Siddharta Gautama, o Buda ).

Escola Purva Mimansa

De carácter politeísta e ritualista, está baseada nos Brahmanas (libros de ritos para sacerdotes) e baséase na acción; por iso tamén se chama Karma Mimansa. Estuda os elementos que manteñen suxeitos ao mundo e a lei de causa e efecto. Poderíase comparar coa escola estoica na súa pragmatismo (ou coa escolástica medieval nas súas dogmas e a súa sistematización), pois aínda que ten unha cosmología, céntrase máis en actuar correctamente ante as circunstancias que o universo suscita. Os estoicos, a través da recta acción, buscaban soportalo todo e actuar conforme ao ideal do sabio para chegar á “paz” ou ataraxia, estado de imperturbabilidad. Os seguidores desta escola india buscan liberarse das reencarnaciones controlando as accións físicas e mentais (de aí os ritos) para non producir “cadeas”, accións non rectas, que nos atan a este mundo.

Escola Uttara Mimansa ou Vedanta

É unha escola monista, esotérica e milenaria baseada nos Upanishads. Creouna Vyasa, talvez, o mesmo compilador dos Vedas. Vedanta significa fin ou coroa dos Vedas. Buscan o coñecemento espiritual (brahma-gnana).
Á súa vez se subdivide en varias correntes: a monista, que se atribúe ao mítico mestre Sankaracharya, e outras dualistas.

Todas as escolas, aínda as chamadas “materialistas”, recoñecen a autoridade dos Vedas. Trataríase dunha especie de comentarios ou formas de interpretar ditas Escrituras que, segundo antigos mitos, foron reveladas aos homes polos seus “pais” os deuses.
Entre as seis darsanas existe todo o que temos en filosofía occidental: especulación, silogismos, epistemoloxía, sistemas, etc. Pero o que máis estraño resulta ao lector moderno é que, aínda que se pode perder o espírito relixioso, nunca se perde esa terminología, co cal obríganos a coñecer máis a relixión india para extraer a súa ampla filosofía.

Talvez o máis interesante diso sexa a condición de caminante que debe ter o filósofo indio. Debe trasladarse interiormente, ampliar as súas perspectivas da realidade; con iso evítase o caer na pura especulación na que caeu a filosofía occidental nos últimos dous mil anos. Ademais, trátase de ir camiñando e experimentando á vez. Talvez equivóquese e deba retroceder. Tamén pode entrar por outro camiño, xa que non se consideran incompatibles no fondo. Pero un viaxeiro que busca a verdadeira liberdade sempre aprende do que vive e vive do que aprende.

Mirta López e Hector Gil
Corresponsales da revista Esfinge en Zaragoza