O estoicismo naceu como escola filosófica en Atenas —aproximadamente no ano 300 a.C.— da man de Zenón de Citio, que a estableceu no chamado Pórtico das Pinturas (Stoà poikíle), pois estaba decorado cuns cadros de Polignoto. Esta doutrina xorde como intento de sintetizar e aproveitar os aspectos máis positivos das distintas escolas filosóficas que se movían na Atenas daquela época. Unha Atenas que xa perdeu o seu protagonismo político en mans de Macedonia, pero segue sendo unha cidade bulliciosa, que se resiste a perder o seu prestixio como foco de cultura e como punto de referencia dunha civilización como a grega, que estaba atravesando un momento de profundos cambios. Sócrates fai xa cen anos que foi condenado e executado, e os seus discípulos — e os discípulos destes— interpretaron, cada cal ao seu xeito, os ensinos do mestre. O estoicismo toma como referencia directa a Sócrates, pero non no seu aspecto intelectual, senón na importancia que daba este a a práctica da virtude. Tamén recibiu unha forte influencia da Escola Cínica, así como de Platón, Heráclito, etc.; pero sempre facendo fincapé en que o aspecto debe ser máis práctico que teórico.
Máis adiante, o estoicismo sairá do pórtico ateniense e chegará a cidades como Alejandría, Babilonia e, con Panecio de Rodas, á cidade de Roma. Roma, nese momento, estaba nun proceso de expansión que vai facer xurdir unha nova clase de heroe romano. Un heroe que non se conforma só cos triunfos militares, senón que ten a necesidade dunha moral persoal. Así, estes homes de acción e cun gran sentido práctico atoparon no estoicismo unha doutrina que respondía plenamente ás súas aspiracións. A última época do estoicismo será case exclusivamente romana, e dela aparecerán nomes como Musonio Rufo, Catón de Útica e, sobre todo, tres grandes figuras que darán ao estoicismo o selo definitivo, converténdoo nun pensamento válido para os homes de todos os lugares e de todas as épocas: Séneca, Epicteto e Marco Aurelio.
A filosofía estoica ten como centro de preocupación ao home. Do mesmo xeito que outras doutrinas antigas, divide a filosofía en tres partes: lóxica, física e ética; pero co tempo o seu verdadeiro interese será a ética. No entanto, é importante entender como os estoicos vían ao mundo, porque é o punto de partida do seu pensamento. Para eles existen dous principios na natureza: a materia e a razón que está nela. Esta razón ou principio activo tamén é “corporal” e pódesella identificar con Deus. O Principio Divino e o mundo son pois inmanentes. A Natureza identifícase coa divinidad, e liga todas as cousas mediante unha lei inexorable. Esta forma de entender o mundo vai dar orixe a unha das características máis significativas do estoicismo: a idea de que todo canto sucede faino de acordo a unha profunda necesidade e unha inevitable finalidade que impide outro rumbo.
A FELICIDADE: TRANQUILIDADE DA ALMA
Para o estoico, o ben supremo na vida é a felicidade, e esta consiste na tranquilidade da alma: a “ataraxia”. Pero esta tranquilidade non é unha actitude de pasividade estéril e insensible, senón, máis ben, é un estado no que o sabio estoico superou as circunstancias que veñen do mundo exterior, e controlado as excitacións provocadas polos sentidos na súa relación con ese mundo exterior. O sabio é dono de si, imperturbable; non se deixa arrebatar por nada. Para iso só hai un camiño: o poder da razón, e así como o Universo ten unha intelixencia que pon orde na natureza, tamén o home que quere alcanzar a sabedoría ten que conseguir a orde na súa vida por medio da súa razón, pois esta é unha parte da Razón Universal. Así se comprende mellor a insistencia destes filósofos cando recomendaban vivir de acordo coa Natureza: vivere secundum naturam.
Desta doutrina despréndese un aparente determinismo e unha certa resignación. O sabio acepta á natureza tal como é, amóldase por enteiro ao destino: parere Deo libertas est, obedecer a Deus é liberdade. Pero entón, poderiamos preguntarnos: Onde queda a liberdade humana? Se estamos incluídos nun plan xeral do Destino, que sentido ten o noso libre albedrío, a nosa capacidade para crear e mellorar a nosa vida? Os estoicos resolvían esta cuestión considerando que a contingencia humana estaba incluída neste Plan Xeral, converténdose entón en providencia. Ou sexa, nós podemos elixir o camiño ante os dilemas da vida; se o facemos seguindo os dictados da nosa razón, axustarémonos/axustarémosnos á natureza e seremos felices; si pola contra eliximos o camiño equivocado, a vida acabaranos “pasando factura”, coa carga de sufrimento que iso leva consigo. Esta formulación pódese ilustrar cun exemplo sinxelo: si nunha tarde lluviosa temos que saír á rúa obligatoriamente, é unha estupidez que nos enfademos coa choiva. O lóxico, é que sexamos intelixentes e obedezamos á nosa razón collendo un paraguas para non mollarnos. Nós non podemos evitar a choiva, pero somos libres de elixir o modo de facer fronte á choiva ou a calquera circunstancia da vida.
LIBERDADE E SENTIDO PRÁCTICO
De entre todos os filósofos estoicos, Epicteto foi, probablemente, o que tratou con maior profundidade o problema da liberdade humana. El dixo en certa ocasión: “É un necio quen crea que a liberdade consiste en querer que todo ocorra de acordo cos nosos desexos”. A súa condición de escravo e as duras condicións que soportou na súa vida, lonxe de afundilo, serviron de “pedra de toque” á súa alma independente, e tan firme, que nin os golpes máis adversos nin a sinrazón dos homes puideron doblegarla. Esta experiencia vital dotouno dun gran sentido práctico á hora de plantexar a liberdade e a felicidade humana. Para iso baseouse nunha idea sinxela, pero brillante: as cousas son de dous tipos, as que dependen de nós e as que non. Dependen de nós os nosos xuízos e opinións, os nosos desexos, etc.; é dicir, todos os nosos actos. Por outra banda, non dependen de nós todas aquelas cousas nas que interveñen outras persoas ou as circunstancias da vida: as nosas riquezas, dignidades, etc. Para Epicteto, a razón pola que o home non alcanza plenamente a felicidade é porque adoita confundilas; que para ser realmente libre, hai que tomar como propio o que depende de nós, así ninguén nos pode obrigar a facer o que está en contra da nosa vontade. Pola contra, si nos apoiamos en cousas que non dependen de nós, non atoparemos senón obstáculos e sinsabores na vida. Cantas veces nos temos ilusionado por un proxecto ou un ascenso profesional, e, viñéronse abaixo, porque a decisión final escapábase do noso ámbito. Para o estoicismo, isto non quere dicir que non busquemos unha mellora na vida, senón que saibamos discernir cando debemos facelo e cando non, cando debemos loitar con vontade, e cando resignarnos ante o irremediable.
A BREVEDAD DA VIDA
Outra das grandes ideas que nos legou o estoicismo e que pode ter unha gran utilidade nas nosas vidas, é a relación entre o home e o tempo que lle concede a vida. O tempo desde sempre foi un enigma para o ser humano. Pretendemos atrapalo, pero escápase das nosas mans como fina area. Os romanos acuñaron a frase tempus fugit, o tempo foxe, para dar a entender o seu carácter escurridizo i efímero. Séneca, no seu ensaio De brevitate vitae, Da brevedad da vida, móstranos o aspecto relativo do tempo, xa que non é que a nosa vida sexa curta, senón que nós desperdiciamola en cousas banais. El dicía que o tempo é como o diñeiro: “Pouco para o que o malgasta e moito para quen sabe administralo”, pero como é algo incorpóreo non lle damos o valor que lle damos ás cousas materiais. Este é un problema moi dos nosos días; quizá por esa tendencia de afastarnos do noso “eu interior”, pasámonos a vida reenchéndoa con praceres e desexos que satisfán nosa parte máis instintiva ou pasional, pero que nos quita tempo para as cousas verdaderamente humanas. O tempo dedicado á nosa vida profesional, aos nosos hábitos televisivos ou ás máis variadas posibilidades de lecer que nos brinda a nosa sociedade son bos exemplos diso. Mantéñennos entretidos, pero tamén nos impiden ter unha vida máis intensa e profunda, e quizá plasmar os soños e ideais de mocidade. Si fósemos capaces de apoiar a nosa disciplina na nosa razón, ou simplemente no sentido común, veriamos como o tempo alárgase, e sorprenderiámonos das cousas que se poden facer nun día e nunha vida.
Por outra banda, o emperador-filósofo Marco Aurelio recórdanos nos seus Meditaciones o valor do momento: “Por máis longa que sexa a vida dun, ao morrer, todos perdemos o mesmo: o presente, pois o pasado xa o perdemos antes, o futuro non o posuímos aínda, e non podemos perder o que non temos”, por iso recoméndanos: “Realizar cada acto coma se estivésemos a piques de saír desta vida, coma se fose o noso último día”. Esta frase invita a reflexionar sobre a utilización do noso tempo, da importancia do presente. En xeral, tense a tendencia a deixar as cousas importantes da vida para o futuro: os nosos grandes plans, soños, etc., e vivimos o presente “de pasada”; pero, e si non hai futuro? Ninguén nolo garante, podemos saír desta vida en calquera momento e sen previo aviso. Segundo Marco Aurelio podemos dar á vida outra dimensión. Non nos podemos librar das ataduras do tempo, pero podémolo converter no noso aliado e vivir cada momento con máis calidade e conciencia; ésto faría que o noso futuro fose mellor.
O HOME CIDADÁN DO MUNDO
Outro dos conceptos esenciais do estoicismo, que vai ter unha gran importancia na creación do dereito romano, e aínda na formación do propio Imperio, foi o do cosmopolitismo. A visión que tiñan os estoicos do mundo e a súa finalidade facía ver aos seres racionais reflexo da Razón Universal e, polo tanto, relacionados entre si e cun destino común. Por iso, para eles, o Estado ideal é o Estado sen fronteiras nin nacionalidades, onde prime a idea de “cidadán do mundo”. A lei natural debe rexer sobre o cosmos e sobre todas as cidades, nunha especie de “república universal”.
A influencia do estoicismo na nosa cultura occidental foi moito máis extensa e persistente do que adoita crerse, sobre todo a partir da época renacentista. Grandes nomes de escritores e filósofos como Shakespeare, Quevedo, Descartes, Pascal, etc., tomaron o estoicismo como fonte de inspiración.
Malia os séculos transcorridos, a filosofía estoica segue tendo validez nunha época como a que estamos vivindo. Non para que sexa un adorno máis que tome parte da nosa vida intelectual, senón porque nos axuda a coñecernos mellor a nós mesmos: coñecer os nosos puntos fortes para potenciarlos e así convertelos en instrumentos de defensa contra as dificultades tanto exteriores como interiores.
O estoicismo concibíase como unha forma de vida. Quizá nos sexa de gran utilidade recuperar este aspecto. Como di o propio Epicteto nunha das súas máximas:
Ánimo, pois! Pensa en todas as facultades das que estás provisto e prepárate a resistir toda clase de probas; ben armado estás e en disposición de sacar vantaxes aínda das situacións máis terribles da vida.
Rafael Carbó (Revista Esfinge)
Leave A Comment