Un dos campos de acción da psicoloxía é lograr a saúde do ser humano de forma integral, que a saúde física sexa o reflexo da saúde no mundo interior; pero, dado que é difícil obter datos obxectivos da psique, algúns investigadores concentráronse nos soños para proceder a unha investigación sistemática deste vasto universo interior. Os soños conteñen unha información a descifrar. Hai miles e miles de libros e autores que trataron o tema. Obviamente, sería pretencioso pretender aportar todas as visións ou a síntese de todas elas. Este artigo é só un achegamento humilde baseado, en concreto e principalmente, no psiquiatra suizo Carl Gustav Jung, que foi un dos pioneros na investigación dos soños.

Jung descubriu que os soños intentan regular e reequilibrar nosas enerxías físicas e mentais, e que non só revelan a causa básica da desarmonía interior e da angustia emocional, senón que presentan solucións creativas para os problemas cotiáns. Unha das súas discípulas, Marie Von Franz, dicía que a solución dos nosos dilemas está dentro de nós e que a atoparemos nos nosos soños: “Os soños móstrannos como atopar un sentido nas nosas vidas e realizar o gran potencial de vida que temos dentro”.

O consciente e o inconsciente

A mente humana foi dividida en dous partes, a efectos didácticos, consciente e inconsciente, sendo esta última moito maior. A nosa mente inconsciente podería ser comparada cun ordenador repleto de información; a mente consciente sería capaz de captar os datos visibles na pantalla. Esta pantalla, o noso campo consciente, está sempre cambiando. O que é consciente nun momento pode ser inconsciente ao momento seguinte. Unha experiencia común deste feito é a súbita incapacidade de recordar nomes á hora de facer presentacións, nomes que un minuto atrás sabíanse moi ben, ou confundirse cun número telefónico coñecido. A información está na mente, pero aprisionada no inconsciente e, aínda que queiramos, ás veces, ese querer non basta para facer accesible á conciencia toda a información. Tamén buscamos no inconsciente cando nos preguntamos: Por que me sinto así? ou que pasa na miña cabeza? Estamos intentando traer información desde o inconsciente á conciencia. É coma se soubésemos que a solución está nalgún lugar dentro do computador pero non aparece en pantalla. Que é o inconsciente? É todo aquilo que sabemos que é psíquicamente real pero que non é consciente. Trátase dunha definición por negación, e non di nada, só que non é consciente, e déixao no misterio. Non sabemos que é, sabemos que hai algo, algo que se revela en xestos involuntarios, erros ao falar, en soños. A parte inconsciente da psique é retratada nos soños, pero a información que chega á mente consciente na forma de recordo dun soño adoita ter pouco sentido, está en forma de metáforas, son exposicións altamente subxetivas e persoais, nas que o eu sente emocións que van do pánico á sensación sublime de paz ou beleza.

A orixe do soño

Ao durmirnos caemos nun baleiro. Deixamos de existir. Logo, súbitamente, algún poder interior obríganos a pasar por unha experiencia que non planeamos: voar, conducir, escalar montañas, manter conversacións…, experiencias tan reais como as da vixilia. Que poder é ese? que procrea os soños? Ese é o gran misterio. A base desde a cal se orixínan os soños, parece ser, usando unha expresión vaga, a propia natureza, a propia natureza de ser humano. É un fenómeno natural que provén da mesma fonte que unha árbore ou un xabalí. Hoxe non imos investigar as posibilidades de quen procrea a un xabalí. Se un cre en Deus, dirá: “Deus creou o xabalí”, pero, en calquer caso, é ese poder descoñecido, unha forza misteriosa que dá orixe a toda a existencia, e que está en nós, que aínda queréndoo non o podemos negar. A vida, a nosa vida, non é a casualidade de dous átomos chocando no espazo. Aqueles científicos que realmente investigan a natureza, o universo ou a psique, aqueles que non teñen preguiza mental se conténtan con dicir: “todo o que hai é por azar”, aqueles que non lles dá medo preguntarse e buscar, escrutaron no universo un sentido de marcha, leis que rexen os fenómenos; aínda non as coñecemos todas, aínda non podemos encerrar nunha caixa a causa última do Universo, pero todo marcha cara a algo, e nós tamén temos un sentido, nós tamén estamos nesta danza da existencia, do nacer e do morrer. A nosa natureza ten aínda espazos descoñecidos, sabemos cal é a viaxe do sangue no noso organismo, pero non coñecemos as rutas que trazan os sentimentos, os camiños que percorren as ideas, os soños.

O proceso de durmir e soñar

Non todos os soños son de igual importancia. Os antigos distinguían entre pequenos e grandes soños. Os pequenos son fragmentos nocturnos da fantasía, e esquécense con facilidade. Proveñen do persoal. Algúns son residuos do físico, é dicir temos frío e no noso soño bañámonos en auga xeada, outros son manifestacións de desexos reprimidos, e outros soños, a maioría, son mensaxes do inconsciente. O ser humano segundo a filosofía oriental estaría constituída por diferentes partes que sintetizaremos en tres: por unha banda está o que coñecemos moi ben, a parte material e energética: este corpo físico; doutra banda está o que se chamou espírito, que non coñecemos apenas, onde radican os ideais, a sabedoría, a vontade… , e habería unha terceira parte, a que nos ocupa hoxe, intermedia, a ponte de enlace entre o material e o trascendente, o mundo psíquico-mental, sede de emocións, paixóns, desexos, ideas concretas.

Platón diría que o ser humano está feito do un e do outro, que é unha ponte entre dous mundos, o material e o espiritual. Así, cando nos durmimos, os planos físico e energético reláxanse e desatanse, afrouxan os lazos que ten o psíquico, en función da intensidade das nosas obsesións, teimas, preocupacións…; este mundo intermedio pode irse de viaxe máis ou menos lonxe, pode desatarse máis ou menos. Si estamos moi preocupados sobre nós mesmos, os nosos soños debuxan unha e outra vez o que nos ocorreu en diferentes versións; se somos capaces de vivir na nosa vida consciente un pouco máis aló do que afecta ao noso ombligo, en soños poderemos experimentar outras cousas, visitar outros paraxes.

A interpretación dos soños

Moita xente usa dicionarios de soños, pero segundo a psicoloxía analítica estes dicionarios non teñen ningún valor porque dan unha interpretación estática. Perder un dente é perder aos pais, ou algo así, unha serpe significa enfermidade ou a morte dun parente, ou un novo traballo, ou un cambio nas relacións sentimentais, etc.
Pero o simbolismo onírico é moito máis individual. Necesítanse coñecer as asociacións individuais. O importante é o que a imaxe significa para o soñante e as experiencias que este tivo. Interpretar é como todas as ciencias, hai regras básicas, aspectos xerais; necesítase habilidade profesional, pero xamais se pode interpretar sen escoitar ao soñante, os manuais non serven. Existen temas típicos de soños, como voar, subir escaleiras, escalar montañas, pasear con escasas roupas ou espidos, perder algún dente, a xente, o hotel, a estación de ferrocarril, o avión, o automóbil, os animais angustiantes (serpes, cucarachas, ratas…), que pode significar para cada soñante algo distinto, non radicalmente distinto pero si persoal. Poño un exemplo dun soño: se a primeira oración di: “Estou na casa da miña infancia” (pode ser a miña casa, pero xeralmente é aquel aspecto da miña personalidade en que aínda son infantil); e “aparece un ladrón” (pode ser un roubo físico ou quizais é algo que está invadindo a miña psique). Un débese preguntar: por que algo invade o meu sistema psicolóxico? Necesítase entón pensar nos días anteriores, e no que me sucedeu externa e internamente, e ver si se pode establecer unha correlación con aquel pensamento que tiven onte ou con aquela experiencia, e indica que actuei ben ou que actuei incorrectamente, ou que eu fun un ladrón, ou que me aproveitei de alguén, ou permitín que me roubasen, quizais non diñeiro, quizais a miña dignidade, ou un soño, permitín que me roubasen unha ilusión… Non é que ladrón sexa igual a perda de diñeiro ou traballo. Aparece un ladrón na casa da miña infancia. É unha mensaxe do inconsciente. —Sei que hai soños ininteligibles, e de cando en vez algún directo, que nos fai rir porque sabemos que significa. O inconsciente é un bo bromista—. Ás veces parecen fáciles de entender e enganámonos a nós mesmos. Por que costa tanto interpretar os propios soños si están en nós? Porque o soño nunca di o que un xa sabe. Indica algo descoñecido, un punto cego. É como tratar de verse as costas. Os soños tocan os nosos puntos cegos. Non nos din o que xa sabemos, senón o que non sabemos. Interpretación causal, interpretación final. Para explicar a gran maioría de soños e, en fin, calquera vivencia psicolóxica débense enfocar desde dous ángulos: desde o punto de vista da causalidad e desde o punto de vista da finalidade.
Por exemplo: un mozo soña que toma unha mazá dunha árbore allea e mira cuidadosamente por se o viron. Que significa? Pode ser un sentimento de culpa por unha infidelidade á súa parella, ou pode significar o non contar ao seu pai ou o seu xefe laboral as relacións que ten con outra empresa…, pero para que serve o soño? O anterior son as causas. Hai outro aspecto: que resultado persegue o soño? Non é negar as causas do soño, senón que ademais de que calquera actividade psíquica é a resposta a unha causa, esta reposta dáse para conseguir un reequilibro. Entón cal é o fin do soño? Revelar á nosa mente unha situación incorrecta (sensación de culpa), ou quizais suscitarnos un reto, un atrevimiento? é importante a mazá? podémola devolver? debemos devolvela? Non a comemos alí? fuximos correndo? Dámoslla a alguén? É descubrir no soño cara a onde se dirixe e cal é o seu desenlace. O simbolismo dos soños, tan discutido, será apreciado de xeito moi diferente segundo o consideren desde o punto de vista final ou causal; por exemplo, Freud, ao postular a existencia dun desexo sexual reprimido como causa do soño, faría que a causa do mozo do noso soño fose un desexo sexual reprimido; a mazá é algo que non manifesta, que quere vivir e non pode. Pero así podería soñar que desexaba abrir a porta cunha chave, que voaba en avión, que bicaba á súa nai, etc., todo tería o mesmo significado, por iso a escola freudiana ortodoxa chegou a interpretar máis ou menos todos os obxectos longos que aparecen nos soños como símbolos fálicos e todos os obxectos redondos ou ocos como símbolos femininos. Para a concepción finalista as imaxes do soño teñen o seu propio valor. Si soñase cunha porta a cruzar sería diferente. O símbolo ten máis ben o valor dunha parábola: non oculta un desexo reprimido, ensina cara a onde debemos camiñar. Jung, que analizaba máis de 1.500 soños ao ano, dicía: “Si observamos os soños vemos que posúen unha intelixencia superior, unha perspicacia que nos orienta. Móstrannos en que aspectos estamos errados e alertannos sobre os perigos; predicen acontecementos futuros; aluden ao sentido máis profundo da nosa vida. Parece haber en nós unha intelixencia superior que poderiamos chamar guía interior ou centro divino que produce os soños, e o seu obxectivo parece ser lograr unha vida óptima para o individuo”. Iso si, os soños non nos protexen das vicisitudes, enfermidades e acontecementos dolorosos da existencia. Pero si nos dan unha orientación sobre como lidiar con estes aspectos. Jung non pretendía que a finalista fose a única teoría posible dos soños, nin que explicase todos os fenómenos da vida onírica.

O soño é un fenómeno extraordinariamente complexo, tan complexo e insondable como os fenómenos da conciencia. Sería arriscado pretender explicar todos os fenómenos conscientes desde unha teoría que os reduce á satisfacción dos desexos ou os instintos; é pouco probable que os fenómenos oníricos se poidan explicar de forma tan simplista. A teoría sexual e a satisfacción dos desexos, ou a teoría da vontade de poder, son puntos de vista valiosos, pero poderíaselles imputar en certo xeito o non ter en conta a fondura e a riqueza do alma humana. A alma móstrase completamente refractaria a todo método que de antemán trate de captala desde un só ángulo con exclusión dos outros. A vida humana en si, calquera de nós, non nos limitamos a tal ou cal instinto, senón que nos construímos sobre unha multitude de instintos, apetencias, necesidades e condicionamientos tanto físicos como psíquicos, e espirituais. Ningunha teoría simplista dos instintos poderá xamais abarcar a amplitud do alma humana, nin sondar os seus misterios, xa que logo tampouco comprenderá os soños, expresión do alma humana. Para comprender o soño, polo menos algo, precisamos instrumentos seleccionados de todos os sectores das ciencias físicas, psicolóxicas, e do espírito.

Funcións do soño

Empezaremos coas dúas funcións do soño máis importantes e usuais, unha prospectiva e unha compensadora. A compensadora, utiliza os elementos do día anterior que permaneceron na represión, ou sencillamente débiles, para entrar na conciencia, e elabora un soño que compensa actitudes, que mostra causas do que nos sucede, compensando as actitudes de forma contraria ou quizais esaxerando. Para entender a teoría das compensacións non é que alguén pesimista terá soños optimistas, senón que pode ser que se tingan de negro os seus soños, e sigan sendo pesimistas, máis esaxerados aínda para que vexamos onde está o problema, a causa, dependendo da personalidade de cada un; esa é a finalidade. Dentro desta función hai unha cuestión básica, e é: Como saber si un soño se refíre á realidade externa ou interna? Se por exemplo un home soña que a súa muller lle rouba o auto, como determinar se o soño se refire a un problema externo na súa relación conyugal ou algo interno, consigo mesmo? Ese é o problema máis peliagudo de todos. O soñante en xeral pensa: “ela o que fai é cortar os meus movementos, sempre interfere, por iso soñei que me roubaba o coche, o problema está na miña muller. Pero din os especialistas que un 85% dos temas oníricos se refiren exclusivamente a un mesmo, e os personaxes que vemos non son as persoas reais (o noso amigo, o noso pai), senón personificaciones de defectos ou virtudes nosas, encarnadas nunha persoa. O soño pode indicar unha proxección: o seu lado feminino (algunha parte de si mesmo: a súa comodidade, un medo); rouba o auto, é dicir, impídelle moverse, progresar, e el proxecta ese medo na figura da súa muller. Ve o problema na súa muller, cando está dentro seu. Sempre se debe partir coa pregunta “que cousa en min fai iso?” no canto de tomar o soño como un aviso contra terceiros. Porque ao noso inconsciente non lle importa case o mundo exterior, só o interior; non lle preocupa que fulanito teña unha carencia ou un defecto, pero si que nós o teñamos.
Doutra banda, a función prospectiva é unha anticipación das futuras accións conscientes, que se presenta no soño, algo así como un ensaio previo. O seu contido simbólico bosquexa a solución a un conflito. Sería injustificado chamalos proféticos, pois son como un pronóstico médico ou meteorolóxico. Trátase dun previo cálculo de probabilidades que pode concordar parcialmente ou coincidir co futuro. Os pronósticos son a miúdo francamente superiores ás conxecturas conscientes que nos podamos facer. Por que? Porque non estamos tan condicionados polo que dirán, polo egoísmo, etc. Os soños telepáticos danse en persoas particularmente receptivas; os máis rechamantes son os que anticipan mortes de persoas, aínda que ás veces son de cousas carentes de interese: a cara dunha persoa, recibo dunha carta. Esta función, con todo, é bo non sobreestimarla, pois chegariamos a pensar que todo soño está dotado dun coñecemento superior e é capaz de imprimir á vida unha orientación infalible.
Outra función é catalogada como soño reactivos, que son unha reprodución dunha vivencia consciente plenamente emocional (nas guerras prodúcense estes shocks, e en actitudes moi vergonzosas para o soñante). Estes soños non se interrompen trala análise do soño, cousa que si ocorre cos de función compensadora ou prospectiva. É coma se o consciente e o inconsciente xogasen ao escondite, e cando o consciente descobre ao inconsciente, é dicir, pode interpretar correctamente, o soño non se repite, xa non é necesario, xa entendeu a mensaxe; agora ben, se non rectificamos, si non vivimos o soño, repetirase doutra forma, pero aparecerá de novo mentres persista a actuación errónea na vida consciente.

Hai soños que ilustran a interdependencia funcional entre o corpo e a alma, é dicir, enfermidades físicas que teñen a súa correspondencia no psíquico. Os soños de incubación que se tiña nos templos de Esculapio (deus da medicina para os gregos) indicaban o medicamento correspondente; eses soños actuaban traendo recordos, ideas, vivencias (hai que ter en conta que non sempre nos soños dos homes modernos se aclara a situación do paciente porque non temos nin as técnicas nin os sacerdotes preparados para iso). Recordemos que a maior parte de reaccións de defensa do corpo necesitaron coñecementos e investigacións profundas, por exemplo a importancia da febre, e así como o corpo reacciona de xeito adecuado a unha ferida, a unha infección, así as funcións psíquicas reaccionan ás perturbacións antinaturales e perigosas con medios de defensa apropiados.

Inconsciente colectivo e proceso de individuación

Jung xulgaba imposible que ninguén sen coñecemento de mitoloxía e relixións comparadas comprendese a esencia do proceso de soñar. Porque hai soños que non suscitan asociacións; son os chamados soños arquetípicos, que teñen un significado mitológico e aos cales as persoas non asocian nada. Se preguntamos “Que pensa sobre Jupiter?” Jupiter é un planeta. Non se sabe que asociar, nada persoal vén á mente. Os símbolos son a linguaxe dos soños arquetípicos. Nestes soños, o inconsciente revélase a través de símbolos, e aquí si habería posibilidade de asociacións máis fixas. Así, hai soños de máis longo alcance que os persoais, que permanecen na memoria toda a vida e son tesouros das vivencias psíquicas. Cantas persoas ao falar de soños non poden deixar de dicir: ¡Unha vez tiven un soño!, e hai neles imaxes simbólicas, que atopamos na historia do espírito humano, son arquetípicos. Por exemplo, aquel home que soñou unha boa custodiando un vellocino de ouro, sen coñecer mitología grega. A súa importancia revélase pola súa forma plástica, a súa forza e beleza poética. Son soños que aparecen en períodos decisivos da vida, e a súa interpretación presenta considerables dificultades pola necesidade de gran coñecemento en mitoloxía e filosofía comparada. Ademais, a sua ubicuidade étnica proba que a alma humana, en parte, é propia de cada un e que, en parte, é colectiva e obxectiva. Por iso é polo que se fala dun inconsciente persoal, e dun inconsciente colectivo que representa unha capa máis profunda, por dicilo así. Dicía Jung: “Se o inconsciente puidese ser personificado, tomaría os trazos dun ser humano colectivo que vivise á marxe de ser home ou muller, vello ou novo, dono da experiencia humana enteira, das imaxes, ideas, vivencias, e da consciencia de Deus. Así, como atopamos nos antigos gregos ou hindús, non hai que buscar a Deus fóra de nós, senón dentro, e iso significa moito, que todo o que existe está presente en nós, é a garantía da felicidade”.

Os soños compensatorios e prospectivos parecen vincularse entre si e subordinarse a un fin común, como un proceso evolutivo organizado xerárquicamente. Este proceso inconsciente Jung chamouno proceso de individuación, de facernos a nós mesmos, evolucionar, mellorar. Hai un soño que reflicte este proceso, un soño gravado na pedra fai miles de anos: “no medio da noite, camiñaba orgulloso entre o meu pobo. O ceo estaba cheo de estrelas. Repentinamente, unha das estrelas do deus celestial Anu caeu sobre min. Tratei de levantala, pero era demasiado pesada. Todo Uruk reuniuse ao redor da estrela e bicaba os seus pés”. Este soño ten preto de 4.600 anos, forma parte da epopeya de Gilgamesh e é un dos máis antigos rexistrados. Gilgamesh era rei dunha cidade amurallada de sumeria chamada Uruk, era un poderoso soberano do mundo antigo. O seu soño simboliza o destino dun verdadeiro gobernante que asume a súa carga, converterse no individuo único que tiña que ser. O soño é unha mensaxe: o pobo non te adora a ti, senón á estrela que hai en ti. De aí en diante Gilgamesh convértese en servo da súa misión heroica e única: a procura da inmortalidade.
A este outro personaxe onírico Jung deulle o nome de “Si mesmo”. Na maioría dos sistemas filosóficos faise alusión a un centro divino do cal provén a orde e a organización. Este centro aparece como mandala, cidade interior, círculo, pícaro salvador, vello sabio, alguén que guía a nosa vida psíquica. Para Jung, o “Si mesmo” significa aquel centro supraordenado, interior e divino que debemos explorar toda a vida, pois é o que nos guía verdadeiramente. Podemos dicir que os soños son cartas que o Si mesmo se escribe cada noite, dicíndonos que hai a corrixir, revisando o plan da nosa vida. Psicológicamente falando non sabemos de onde vimos nin a donde imos. Somos parte dese misterio cósmico que é a existencia da natureza e de todas as cousas. Non sabemos por que hai galaxias e estrelas; non sabemos por que hai un universo, pero estamos empezando a darnos conta que na materia exterior hai unha forza directriz; non é o caos. Así mesmo, parece que esta vida psicolóxica interior tamén está organizada baixo un patrón dominante. Ten un centro. Os místicos chámano Deus en nós. Os budistas dirían que é a mente-buda. O hindú diría que este centro é o Atman. Escoitar os soños, é escoitarnos. Recordemos ese impresionante soño de Jung onde el atopa ao si mesmo baixo a forma dun yogui. Jung soñou que ía por un camiño que o levou a unha capela. Entrou e sorprendeulle que no altar non houbese unha estatua da Virxe nin un crucifixo, senón só un fermoso arranxo floral. Entón, fronte ao altar, viu un yogui sentado en posición de loto en profunda meditación. Jung, impactado, deuse conta que este era o yogui que o imaxinaba; que nun estado de transo, de imaxinación activa, imaxinaba ou soñaba a vida de Jung. Jung sabía que cando o yogui espertase el xa non existiría.

Soñar cos ollos abertos

Os soños entregan información moi interesante a quen se empeña en comprender o seu simbolismo. O resultado, é certo, non ten moito que ver con preocupacións mundanas como comprar e vender. Pero os negocios non explican o sentido da vida, nin unha conta bancaria satisfai os desexos profundos do corazón. As antigas civilizacións, Summer, Egipto, Grecia, ensinaban que o ser humano era un todo trascendente ao material, e atopamos nelas un principio común: a similitud entre o soño e a morte: Hipnos e Tanatos. O soño é morrer un pouco, tocar o outro lado; e morrer quizais sexa soñar largamente. É un concepto insólito para o home do século XX que tanto medo ten á morte e tan pouco a estar durmido. Todos estamos algo durmidos, a todos a morte tennos pendente unha visita. Todo o mundo ten soños, e non só dos físicos, senón dos que se soñan cos ollos abertos, que son, pola súa parte, outra proxección na conciencia, os nosos ideais.
Os verdadeiros soños son os ideais: dun mundo mellor, de paz, de beleza, de comprender a Vida ou comprender aos demais ou comprendernos a nós mesmos, de coñecer a Verdade. É verdade que o pesimismo reinante non sempre os fai posibles, e esa é a desgraza. Ao suprimir os grandes soños, quedan os pequenos, os mezquinos, egoístas ou violentos. Nas épocas que hai homes que soñan ao grande plásmanse grandes ideais. Todo o mundo pode ter soños dos que se miran cos ollos abertos. Hai quen cre que porque unha persoa sexa pobre, ou ignorante, non ten posibilidade de soñar. Todos nós temos esa posibilidade. Todos nós estamos en contacto con ese Ente interior onde viven os Arquetipos, onde están os Soños. Todos nós, na nosa humildade, no noso recollemento, sentimos pasar ás veces as grandes centellas dos soños. Hai voces misteriosas que nos berran desde os poemas, eses que talvez nunca escribimos, porque somos tímidos para facelo, e esas voces fannos Soñar. Existe dentro de nós un mundo arquetípico, unha chamada ancestral cara á Perfección, o Ben, a Concordia, o Amor. Unha chamada forte, poderosa, constante, que non nos abandona nunca. É unha chamada que non envellece xamais; non importa a idade que teñamos, segue dentro de nós, segue, segue, segue… E esa chamada fainos Soñar. Din que logo de descubrir América,  Colón levou moitas riquezas á raíña Isabel. Pero os tesouros máis valiosos eran os seus mapas, cos cales outros poderían seguir explorando as terras recentemente descubertas. Os soños foron considerados o camiño real ao inconsciente. Jung viaxou por este camiño e trouxo consigo un mapa da psique humana, a inconsciente e a consciente, e anunciou que, empregando as súas propias palabras, todos estamos obrigados a crear grandes soños, a elaboralos pacientemente, coma se fosen a máis magnífica obra de arte, coma se, detalle a detalle, construísemos ese enorme soño da nosa existencia.
Só elaborando grandes soños, mellorándoos, traéndoos á realidade, empezamos a sentir en que consiste a condición de ser humano. A imaxinación é un gran poder do alma, é a gran esclarecedora da conciencia, a única que pode dirixir á vontade.

Sara Ortíz